خلاصه کتاب غرب از رویا تا واقعیت - م.منتظری

سه موج جهانی‏سازی

گسترش پدیده یکنواختی، مؤلفه‏ای اساسی در شکل‏گیری پدیده جهانی‏سازی است که خود، مبتنی بر اشاعه همگونی و نیز تخریب و نابودی تنوع و گوناگونی است. در واقع، کنترل جهانی بر منابع خام و بازار، وجود چنین روندی را به یک ضرورت تبدیل کرده است. جهانی‏سازی، نه تعاملی میان‏فرهنگی در عرصه‏های اجتماع، بلکه تحمیل فرهنگی خاص بر دیگر فرهنگ‏هاست.

روند جهانی‏سازی تاکنون سه موج را تجربه کرده است.

اولین موج، «استعمار» قدرت‏های اروپایی است. هر زمانی که اروپاییان، اقوام و ملّت‏های بومی امریکا، افریقا یا آسیا را «کشف کردند»، آنها را وحشیانی معرفی کردند که برای رهایی و نجات، نیازمند دخالت و کمک نژاد برترند. حتی بر اساس چنین اندیشه‏هایی بود که پدیده برده‏داری توجیه شد.

دومین موج ،توسعه بر پایه ی اندیشه و مکتبی غربی است. حامیان چنین مکتبی ادعا می‏کردند رهایی دیگر جوامع، نیازمند همکاری و مشورت با بانک جهانی، صندوق بین‏المللی پول و دیگر نهادها و مؤسسه‏های مالی و نیز شرکت‏های چندملیتی است.

سومین موج تجارت آزاد است. واقعیت آن است که روند گسترش تجارت آزاد، ماهیتی غیرمردمی و یک‏جانبه دارد. پیمان‏هایی همچون گات، همواره بر عموم مردم و نیز شرکای تجاری ضعیف‏تر همانند کشورهای جهان سوم تحمیل می‌شود. تجارت آزاد، یک جریان آزاد نیست، بلکه هدف آن، حمایت از منافع اقتصادی شرکت‏های چندملیتی قدرتمندی است که هم‏اکنون هفتاد درصد تجارت جهانی را عهده‏دار هستند؛

واقعیت آن است که هرگاه نظم جهانی تلاش کرده است تنوع و گوناگونی را از میان بردارد و همگونی و یکنواختی را تحمیل کند، نتیجه آن، نه محو بی‏نظمی و تباهی، بلکه دامن زدن به آنها بوده است.

جهانی شدن و رفع فقر از فقرا!

در چند سال گذشته، سخنان مکرّر طرفداران جهانی شدن اقتصاد و گردانندگان بانک جهانی، صندوق بین‏المللی پول، سازمان تجارت جهانی را شنیده‏ایم که می‌گویند اصلی‏ترین و مهم‏ترین هدف آن‏ها فقرزدایی جهانی است.

از چند دهه گذشته تاکنون (1970ـ 2000) ـ یعنی دوره استیلای بسیار سریع جهانی شدن اقتصاد ـ تقریبا تمام شواهد، بر نتایجی خلاف ادعای ظاهری طرفداران جهانی شدن دلالت می‌کنند. فقر و فاصله طبقاتی با شتاب خاصی رو به افزایش است و تجارت جهانی یکی از دلایل اصلی این امر اعلام شده است.سود حاصل از جهانی شدن، به دست فقیران نمی‏رسد.نمونه‏های بسیار محدودی را در میان کشورهای جهان سوم می‏توان یافت که ظرف مدت کوتاهی به پیشرفت و ترقی دست یافته باشند.

مؤسسه‌های جهانی‏سازی، آگاهانه تمام موانع موجود بر سر جریان آزاد سرمایه‏داری جهانی را از راه برداشتند تا آزادانه، به منابع طبیعی جهان، بازارها و نیروی کار ارزان دست یابند و در آن دخالت داشته باشند.

ایده‌های نو در برابر جهانی‌سازی

در دهه‏ای که گذشت، میلیون‏ها نفر در سراسر جهان به روند جهانی‏سازی اعتراض کرده اند. به نظر این افرد «تجارت عادلانه» در برابر «تجارت آزاد» راهی است برای پیشرفت و بهبود اوضاع اقتصادی مردمان فقیر.

گاهی اوقات چنین به نظر می‏رسد که طرفداران جهانی‏سازی و مخالفان آن‏ها در دنیاهایی کاملاً متفاوت از هم زندگی می‏کنند. طرفداران جهانی‏سازی بر وجود دنیایی از قدرت و امتیاز تأکید دارند. با تکید بر اقتصاد مبتنی بر بازار قدرت اداره از دست مردم خارج می‏شود و به دست صاحبان ثروت می‏افتد؛ در چنین شرایطی تنوع فرهنگ‏ها و آداب، جای خود را به اخلاق سودجویانه و ماتریالیستی می‏دهد. در حالی که تحرکات مردمی به دنبال کسب عدالت اقتصادی برای همگان وجوامعی سالم و نیکوست. ملاک‏ها و شاخص‏های اندازه‏گیری میزان پیشرفت از این منظر بر مبنای میزان رفاه و آسایش و بهبودی مردم و اقشار استوار شده است. دموکراسی اقتصادی، مستلزم شرکت همگان با سهمی مشخص در بهره‏مندی از ثروت‏های ملی تولیدی است که حیاتشان بدان وابسته است.

جهانی‌سازی؛ برده‌داری مدرن

بیشتر تحلیلگران معتقدند جریان آزاد اطلاعات و سرمایه، همراه با صدور ارزش‌های فرهنگی دنیای غرب، مبانی جهانی‌‌سازی هستند. جهانی‌سازی بیش از هر چیز به معنای «امریکایی‌‌سازی» است. اشاعه ارزش‌های غربی، یک شیوه جدید استعمارگری است و جهانی‌‌سازی، یک روش برده‌‌داری در جهان سوم است.

چند مثال در مورد ماهیت حقیقی جهانی‌‌سازی: استفاده از منابع زمین به صورت نابرابر، تجارت انسان، باز پرداخت بدهی ها و بهره های سنگین کشور های در حال توسعه، ابتلا به ایدز، فروش منابع ارزشمند طبیعی خام برای کسب ارز های خارجی با قیمت ارزان و خرید کالا های خارجی با قیمت گران، اعمال فشار برای اصلاحات اقتصادی و سیاسی و توسعه دموکراسی و مبارزه با تروریسم برای در یافت کمک های جهانی، صنعت جهانی تجارت اسلحه.
در مجموع، بیشترین منافع جهانی‌سازی نصیب کشورهای ثروتمند می‌شود و بخش اندکی به کشورهای فقیر می‌رسد.

آیا ما واقعاً یک دهکده جهانی می‌خواهیم؟

دهکده جهانی در نخستین ارزیابی، عبارت است از فروشگاه‌های جهانی که (به جای آرامش روستایی)، فقط به سرگشتگی بشری می‏افزاید.. این در حالی است که هنوز پل زدن میان این شکاف‏های جهنمی که بین انسان و انسانیت فرد فاصله می‏اندازند، با شکست روبه‌رو می‏شود.
به هر جهت، یک فرهنگ الکترونیکی جهانی، انسان‏ها را به هم پیوند می‏دهد. با این حال، پرسش این است که آیا این اتحاد که با حداقل شرایط دیداری متقابل صورت می‏گیرد موجب گسیختگی اجتماعی نمی‏شود؟

دهکده جهانی نوعی از تمامیت‌خواهی جهانی است. این دهکده، آشکارا، یک چیز را از ما می‏خواهد: قبل از هر چیز، ما باید به خود بقبولانیم که به هر چیز بومی حمله کنیم و این به دلیل ضرورت‏های الزام‏آور خود سیستم جهانی انجام می‏شود.

تحمیل اجبارآمیز تکنولوژی، بافت معنایی را که جامعه به وسیله آن به هم پیوسته است، خراب می‏کند. در حالی که زندگی انسان تنها می‏تواند در درون دریایی از معانی حفظ و تقویت شود، نه در درون شبکه اطلاعات. وقتی ما این معانی را با منطق متفاوت و اطلاعات بی‏ریشه خود از هم می‏گسلیم، با این کار خود، روستاییان را در همان وضعیت پوچی می‏افکنیم که در جامعه خود توانستیم آن را با پر کردن سرگرمی‏های بی‏پایان تحمل کنیم.
در یک جامعه سالم، تکنولوژی از درون فرهنگ ظهور خواهد کرد. اگر ما توجه خودمان را به فرهنگ معطوف نکنیم، به سختی می‏توانیم نقش مثبتی را در توسعه فرهنگ‏های دیگران داشته باشیم.

معنای جهانی‏سازی برای کشورهای کوچک

جهانی‏سازی برای کشورهای در حال توسعه چه منافعی داشته است؟ کشورهای توسعه‏یافته، جهانی‏سازی را به معنای گسستن مرزهای کشورها جهت استثمار اقتصادی بیشتر دنیا می‏دانند. در واقع، عده‏ای معتقدند با رشد جهانی‏سازی، کشورهای فقیر نیز می‏توانند در بازارهای کشورهای ثروتمند، بدون هیچ‏گونه محدودیتی، حضور یابند. حامیان جهانی‏سازی همواره دنیا را همچون محیطی سالم برای رقابت و بهره‏برداری از آن نشان می‏دهند که همه قواعد مسابقه، عادلانه، طراحی شده است. ولی در صحنه عمل، کشورهای ثروتمند توانسته‏اند جایگاه خود را در کشورهای فقیر تثبیت کنند.

جهانی‏سازی در همه جوامعی که در جریان فرهنگ جهانی، قرار گرفته‏اند، به‏وجود خواهد آمد. رشد و توسعه فن‌آوری اطلاعات (IT) نیز به تسریع فراگیر شدن این فرهنگ کمک کرده است. درحالی که صنعت فن‌آوری اطلاعات و رسانه‏های انتشار اطلاعات را دیگر بار همان بازیگران بزرگ راهبری می‌کنند.

امریکایی کردن، جهانی کردن و سکولاریزه کردن: همسان شدن ساختار رسانه‌ای امریکا و اروپا

بر اساس نظریه امپریالیسم فرهنگی، همانندسازی، محصول تسلّط فرهنگی است. توسعه جهانی صنایع رسانه‏های جمعی که در کشورهای سرمایه‏داری توسعه یافته به ویژه در ایالات متحده قرار دارند، سبب تخریب فرهنگ‏های بومی می‏شوند و یک‏ دسته از اشکال فرهنگی منفرد و استاندارد شده را که با سرمایه‏داری مصرفی و استیلای سیاسی امریکا پیوند خورده است، جایگزین آنها می‌کنند. «همانندسازی» عبارت است از درجه بالایی از هم‌گراشدن رسانه‏های جهانی به سمت اشکالی که نخستین بار در امریکا ظهور یافته‏اند.

در دوره اخیر انواع نفوذی که در آغاز به وسیله نظریه امپریالیسم فرهنگی وجود داشت زیر نام مفهوم گسترده‏تر و پیچیده‏تر «جهانی‏سازی» قرار می گیرند. از این نظر، تنها یک کشور به دلیل صدور و تحمیل تصورهای اجتماعی خودش سرزنش نمی‌شود، بلکه در این رویکرد، یک سری روابط متقابل میان کشورهای مختلف و ساختار‏های ارتباطاتی آن‏ها صورت می‌گیرد.
اصطلاح «مدرن سازی»، بیشتر به عنوان یک بدیل برای «امریکایی کردن» ارایه شده است خود اصطلاح «مدرن‌سازی»، مشکل‌آفرین است؛ چون این اصطلاح به گونه‏ای، دلالت ضمنی بر تکامل‏گرایی دارد و این فرض ضمنی را در خود دارد که تغییر، به مثابه «پیشرفتِ» لزوماً یک‏طرفه است.

اصطلاح دیگری که ممکن است در درک طبیعت این تغییر کمک کند، «سکولاریزه کردن» است. یعنی دیگر هیچ نهاد دینی یا سیاسی نمی توانند بر جریان زندگی اجتماعی شهروندان مسلط شوند.

در این میان نقش فزاینده رسانه‏های جمعی در روند ارتباطات سیاسی، در بسیاری از تعریف‌های مربوط به «امریکایی کردن» یا «مدرن سازی» به عنوان یک موضوع محوری مطرح است.